Το νέο εργαλείο που θα προσθέσει στο θεσμικό της οπλοστάσιο η Ευρωπαϊκή Ένωση από την 1η Απριλίου ονομάζεται «Πρωτοβουλία Ευρωπαίων Πολιτών» (ECI- European Citizens’ Initiative) και συνίσταται στην δυνατότητα των Ευρωπαίων πολιτών να συμμετέχουν στην νομοθετική διαδικασία, καταθέτοντας προτάσεις νόμων, εφόσον συγκεντρώσουν 1 εκατομμύριο υπογραφές από πολίτες τουλάχιστον 7 κρατών-μελών.
Οι τυπικές προϋποθέσεις για να είναι έγκυρη η νομοθετική πρόταση των Ευρωπαίων πολιτών θα είναι σωρευτικά οι εξής: α) ο συντονισμός της πρωτοβουλίας από επιτροπή τουλάχιστον επτά Ευρωπαίων πολιτών που κατοικούν μόνιμα σε επτά διαφορετικά ευρωπαϊκά κράτη, β) η συλλογή τουλάχιστον 1 εκατομμυρίου υπογραφών Ευρωπαίων πολιτών από επτά ή περισσότερες χώρες της Ε.Ε., γ) σε καθεμία από τις επτά χώρες που συλλέγονται υπογραφές απαιτείται διαφορετικό μίνιμουμ υπογραφών, που θα προκύπτει από το γινόμενο του αριθμού ευρωβουλευτών που εκλέγονται στη χώρα με το 750, δ) οι υπογράφοντες θα πρέπει να έχουν ικανότητα άσκησης του εκλογικού δικαιώματος στις χώρες τους (να είναι δηλαδή τουλάχιστον 18 ετών), ε) η σύνταξη του κειμένου της πρωτοβουλίας σε μία από τις επίσημες γλώσσες της Ε.Ε. και η υποβολή του στην Κομισιόν για τυπικό έλεγχο και έγκριση.
Εφόσον πληρούνται οι παραπάνω προϋποθέσεις η Κομισιόν έχει δέσμια αρμοδιότητα να εγκρίνει την νομοθετική πρωτοβουλία εντός δύο μηνών από την υποβολή της και να την αρχειοθετήσεις σε ψηφιακή βάση προτάσεων νόμου που θα εξετάσει το Ευρωκοινοβούλιο. Η Κομισιόν θα μπορεί να αρνηθεί να εγκρίνει την υποβαλλόμενη πρόταση νόμου των πολιτών, μόνο εάν παραβιάζεται κάποια από τις διαδικαστικές προϋποθέσεις ή αν εξόφθαλμα το περιεχόμενο της πρωτοβουλίας αντίκειται σε θεμελιώδεις αρχές του ευρωπαϊκού δικαίου. Η συλλογή των υπογραφών θα είναι δυνατό να γίνει είτε πάνω σε πρότυπα έγγραφα στήριξης της πρωτοβουλίας (statements of support), το φορμάτ των οποίων θα διαφοροποιείται αναλόγως με τη χώρα, είτε ονλάιν. Στη δεύτερη περίπτωση η επιτροπή που συντονίζει τη νομοθετική πρωτοβουλία των Ευρωπαίων πολιτών θα πρέπει να διασφαλίσει πρώτα με τις εθνικές αρχές ότι θα τηρηθούν όλες οι διατυπώσεις προστασίας των προσωπικών δεδομένων. Οι διοργανωτές του εγχειρήματος θα έχουν επιπροσθέτως την δυνατότητα να παρουσιάσουν την πρότασή τους σε ακρόαση ενώπιον των ευρωβουλευτών.
Η «Πρωτοβουλία Ευρωπαίων Πολιτών» αποτελεί σαφώς το πρώτο πανεθνικό όργανο συμμετοχικής δημοκρατίας σε όλη την σύγχρονη ιστορία. Αντιστάθμισμα αυτής της πρωτοτυπίας αποτελούν βέβαια οι περίπλοκες προϋποθέσεις άσκησης του νέου δικαιώματος για τους Ευρωπαίους πολίτες. Αφορμή για την θεσμοθέτησή του αποτέλεσαν οι αθρόες επικρίσεις που δεχόταν και δέχεται η Ευρωπαϊκή Ένωση ως προς το χάσμα μεταξύ των οργάνων της και των Ευρωπαίων πολιτών, το λεγόμενο και «δημοκρατικό έλλειμμα».
Δεν είναι βέβαιο ότι η «Πρωτοβουλία» θα λειτουργήσει με τον τρόπο που προβλέπεται. Ο Κανονισμός που ρυθμίζει τα σχετικά θέματα προβλέπει ότι η Κομισιόν θα έχει αρμοδιότητα να αξιολογεί ανά τριετία την αποτελεσματικότητα του θεσμού, με πρώτη σειρά αξιολόγησης την 1η Απριλίου 2015. Σαφώς, πάντως, το νέο εγχείρημα μόνον εγγύτερα μπορεί να φέρει –έστω και σε συμβολικό επίπεδο- τους Ευρωπαίους πολίτες με τον υπερεθνικό οργανισμό της Ένωσης.