Στο θέαμα των αποτροπιαστικών εικόνων που λαμβάνουμε καθημερινά από την εξελισσόμενη ανθρωπιστική κρίση στη Μέση Ανατολή, διερωτάται κανείς για το περιεχόμενο και την ισχύ εννοιών όπως “ανθρωπιστικό δίκαιο” και “έγκλημα πολέμου”. Κρίνεται λοιπόν σκόπιμη η έρευνα των όρων, της νομικής τους διαστάσεως και εφαρμογής τους στα σύγχρονα δεδομένα.
Το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο (ΔΑΔ) συνιστά ακρογωνιαίο λίθο του Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου και αποτελείται από ένα σύνολο αρχών και κανόνων κατά κύριο λόγο εθιμικής προέλευσης, οι οποίοι στοχεύουν να προστατεύσουν κατά τη διάρκεια μιας ένοπλης σύρραξης τα πρόσωπα που δεν συμμετέχουν ή σταμάτησαν να λαμβάνουν πια μέρος στις εχθροπραξίες δηλαδή τους μαχητές, άμαχους, τραυματίες, ασθενείς, ναυαγούς και αιχμαλώτους, και αφετέρου, να περιορίσουν τα μέσα και τις μεθόδους πολέμου, που μπορούν να επιλέγουν τα Μέρη στη σύρραξη. Συνεπώς, οι παραβιάσεις του ΔΑΔ εγείρουν διεθνή ευθύνη και οι συνέπειες τους προβλέπονται και θεσμοθετούνται από το Διεθνές Δίκαιο. Οι εν λόγω παραβιάσεις διαπράττονται από άτομα – μέλη των ενόπλων δυνάμεων των εμπλεκόμενων μερών στη σύρραξη και όχι μόνο – και εγείρουν τόσο την διεθνή ευθύνη του κράτους στο οποίο αποδίδονται οι πράξεις αυτές, όσο και την ατομική ποινική ευθύνη των υπεύθυνων προσώπων. Σε κάθε περίπτωση, τα κράτη φέρουν πάντα ένα μερίδιο ευθύνης όταν τελείται μια τέτοια παραβίαση.
Η πρώτη προσπάθεια ποινικοποίησης συγκεκριμένων πράξεων κατά τη διάρκεια μιας ένοπλης σύρραξης σημειώνεται το 1949 με την υπογραφή της Σύμβασης της Γενεύης . Αυτή πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο διαπραγματεύσεων μετά την λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και ανανέωσαν τους όρους των πρώτων τριών συνθηκών (1864, 1906, 1929), προσθέτοντας μία τέταρτη συνθήκη. Τα άρθρα της Τέταρτης Σύμβασης της Γενεύης (1949) οριοθετούν με σαφήνεια τα βασικά δικαιώματα των αιχμαλώτων (πολιτών και στρατιωτών) κατά τη διάρκεια του πολέμου, θεμελιώδεις προστασίες για τους τραυματίες και θεμελιώδεις προστασίες για τους πολίτες μέσα ή γύρω από πολεμική ζώνη. Οι Συμβάσεις αυτές περιέχουν συνολικά 417 Άρθρα και επικυρώθηκαν εν όλω ή με επιφυλάξεις από 194 χώρες.
Συγκεκριμένα, το άρθρο 2 αναφέρει ότι οι Συμβάσεις της Γενεύης ισχύουν για όλες τις περιπτώσεις διεθνών συγκρούσεων, όπου τουλάχιστον ένα από τα εμπόλεμα έθνη έχουν επικυρώσει της Συμβάσεις. Σύμφωνα με την αρχή της εφαρμοστικότητας, οι Συμβάσεις ισχύουν σε όλες τις περιπτώσεις που κηρυχθεί πόλεμος μεταξύ Συμβαλλόμενων Μερών, ακόμη κι αν δεν έχει κηρυχθεί πόλεμος. Η ορολογία αυτή προστέθηκε μετά το 1949 για να συμπεριλάβει περιπτώσεις που έχουν όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά ενός πολέμου χωρίς την επίσημη κήρυξή του. Οι Συμβάσεις ισχύουν για ένα Συμβαλλόμενο Μέρος ακόμη κι αν το αντιτιθέμενο έθνος δεν είναι Συμβαλλόμενο Μέρος, αλλά μόνο αν το τελευταίο «αποδέχεται και εφαρμόζει τις διατάξεις» των Συμβάσεων.
Παράλληλα σύμφωνα με το άρθρο 3 της Σύμβασης, οι διατάξεις των Συμβάσεων ισχύουν όταν οι ένοπλες συγκρούσεις λαμβάνουν μέρος στα όρια ενός κράτους. Η εφαρμογή αυτού του άρθρου στηρίζεται στην ερμηνεία του όρου ένοπλη σύγκρουση. Για παράδειγμα θα ίσχυε για συγκρούσεις μεταξύ των Κυβερνητικών δυνάμεων και των δυνάμεων μιας ομάδας ανταρτών, ή μεταξύ δύο ομάδων ανταρτών ή για άλλες συγκρούσεις που έχουν όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά του πολέμου, αλλά λαμβάνουν μέρος στα όρια μιας μόνο χώρας. Μια ομάδα ατόμων που επιτίθενται σε ένα αστυνομικό τμήμα δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί ένοπλη σύγκρουση και έτσι δεν υπόκειται στο παρόν άρθρο, αλλά στη δικαιοδοσία και τους νόμους της χώρας τους.
Όσον αφορά τις καταπατήσεις του Δικαίου της Γενεύης, όπως συνηθίζεται να αποκαλείται το σύνολο των κανόνων που περιλαμβάνονται στις τέσσερις Συμβάσεις, εμφανίζουν διαβαθμίσεις. Τα μεγαλύτερα εγκλήματα αντιμετωπίζονται ως σοβαρότερες παραβιάσεις και κατατάσσονται υπό την κατηγορία των “εγκλημάτων πολέμου”. Τέτοιες παραβιάσεις της Τρίτης και Τέταρτης Σύμβασης της Γενεύης είναι οι ακόλουθες, εφόσον διαπράττονται κατά ενός ατόμου που προστατεύεται από τη σύμβαση: εσκεμμένη δολοφονία, βασανισμός ή απάνθρωπη μεταχείριση, συμπεριλαμβανομένων και των βιολογικών πειραμάτων ,εσκεμμένη πρόκληση δεινοπαθειών ή σοβαρών τραυματισμών στο σώμα ή στην υγεία ενός ατόμου, εξαναγκασμός ατόμου να υπηρετήσει στις δυνάμεις μιας εχθρικής δύναμης και εσκεμμένη στέρηση του δικαιώματος για δίκαιη δίκη εάν κατηγορείται για εγκλήματα πολέμου. Συνάμα θεωρούνται σοβαρές παραβιάσεις της Τέταρτης Σύμβασης της Γενεύης οι εξής: κράτηση ομήρων, εκτεταμένη καταστροφή και ιδιοποίηση της περιουσίας που δεν δικαιολογείται από στρατιωτική αναγκαιότητα και πραγματοποιείται παράνομα και αναίτια, παράνομη απέλαση, μεταφορά ή περιορισμός.
Τριάντα χρόνια μετά τον πόλεμο του Γιομ Κιπούρ, στις 7 Οκτωβρίου του 2023 άλλη μία μελανή σελίδα έμελλε να γραφεί στην πολύπαθη ιστορία της Λωρίδας της Γάζας. Μετά την τρομοκρατική επίθεση της Χαμάς σε μουσικό φεστιβάλ σε πόλη κοντά στη Γάζα η οποία άφησε πίσω της τουλάχιστον 250 νεκρούς, το Ισραήλ δεν άργησε να εξαπολύσει την επιχείρηση «Operation Iron Swords» (Μεταλλικά Σπαθιά) εξαπολύοντας συνεχείς βομβαρδισμούς στη Λωρίδα της Γάζας. Το Ισραήλ καταγράφει περίπου 1.400 νεκρούς από την αρχή των εχθροπραξιών. Ενώ σύμφωνα με το Υπουργείο Υγείας της Γάζας οι συνολικές απώλειες που προκάλεσαν οι επιθέσεις του Ισραήλ έχουν φτάσει τους 3.478 θανάτους και 12.065 σοβαρούς τραυματισμούς, με το 70% των πληγέντων να είναι παιδιά, γυναίκες και ηλικιωμένοι.
Από την πλευρά της Χαμάς, συνιστά ξεκάθαρο έγκλημα πολέμου η απαγωγή πολιτών του Ισραήλ ως μέσο ανταλλαγής. Η τακτική αυτή είναι γνωστή καθώς οι αεροπειρατείες, οι απαγωγές στρατιωτών και λιγότερο συχνά πολιτών χρησιμοποιούνται από τους Παλαιστίνιους εδώ και περισσότερα από 50 χρόνια. Μέχρι σήμερα, οι νεκροί από τους σφοδρούς βομβαρδισμούς όμηροι ανέρχονται στους 22. Σε απάντηση το Ισραήλ δρα με βάση την οδηγία Αννίβας, προτάσσει δηλαδή την εξουδετέρωση των απαγωγέων έναντι στην διαφύλαξη της ζωής των ομήρων. Θεωρείται θεμιτό για έναν Ισραηλινό να ανοίξει πυρ προκειμένου ένας όμηρος – συνήθως στρατιώτης – να μην πέσει στα χέρια του εχθρού. Παράλληλα το Ισραήλ ενστερνίζεται το Δόγμα Νταχίγια. Εφαρμόστηκε στον πόλεμο Ισραήλ-Λιβάνου το 2006 στην ομώνυμη πόλη και προπύργιο της σιιτικής οργάνωσης Χαζμπολάχ. Αντιμετωπίζει τον άμαχο πληθυσμό ως τρομοκράτες και συνεργούς των τρομοκρατών, επειδή αφήνουν τις οργανώσεις να δρουν στην περιοχή και δεν ξεσηκώνονται. Απόδειξη της στρατηγικής αυτής από το Ισραήλ αποτελεί και η δήλωση του εκπροσώπου του Ισραηλινού Στρατού Ντάνιελ Χαγκάρι ,«η έμφαση είναι στην ζημιά και όχι στην ακρίβεια των πληγμάτων».
Αποτρόπαια πράξη και κατάφωρη παραβίαση των Συμβάσεων της Γενεύης συνιστά και ο βομβαρδισμός του ιστορικού (140 χρόνων) νοσοκομείου Αλ Αχλι αλ Αράμπι στη Γάζα. Το χτύπημα σημειώθηκε στις 7:30 – τοπική ώρα – της 18ης Οκτωβρίου όσο το νοσοκομείο κατέκλυζαν άνθρωποι που είχαν τραυματιστεί από προηγούμενα πλήγματα, καθώς και πολίτες που αναζητούσαν καταφύγιο, θεωρώντας ότι οι χώροι του νοσοκομείου είναι ασφαλέστεροι από τα σπίτια τους. Οι απώλειες οι οποίες ακόμη υπολογίζονται αγγίζουν ήδη τους 500 νεκρούς. Χαρακτηριστικά ο δρ. Ζιάντ Σεχαντάν, εργαζόμενος στο νοσοκομείο Αλ Αχλί, δήλωσε στο Al Jazeera: «Αυτό που συνέβη είναι τρομερό, γιατί αυτοί οι άνθρωποι -όλοι τους- είναι άμαχοι. Έφυγαν από τα σπίτια τους και έφτασαν σε ένα μέρος που πίστευαν ότι ήταν ασφαλές – ένα νοσοκομείο, το οποίο σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο είναι ασφαλές μέρος. Εγκατέλειψαν τα σπίτια τους θεωρώντας τα πιο επικίνδυνα και μετακομίζουν στα σχολεία και στα νοσοκομεία μας για να είναι ασφαλείς. Και μέσα σε ένα λεπτό όλοι τους σκοτώθηκαν σε ένα νοσοκομείο».
Ευθύνες για την επίθεση δεν έχουν ακόμη αποδοθεί επισήμως καθώς Ισραήλ και Παλαιστίνη αλληλοκατηγορούνται για την παραπάνω θηριωδία. Το παλαιστινιακό ισλαμιστικό κίνημα της Χαμάς, κατηγόρησε την ισραηλινή πολεμική αεροπορία για το πλήγμα στο νοσοκομείο Αλ Αχλί, ενώ ο ισραηλινός στρατός επέρριψε την ευθύνη στον Παλαιστινιακό Ισλαμικό Τζιχάντ, άλλη παλαιστινιακή ένοπλη οργάνωση, κάνοντας λόγο για αποτυχημένη εκτόξευση ρουκετών από πλευράς του. Ως αποτέλεσμα της σύγχυσης, Ρωσία και Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα αιτήθηκαν να διεξαχθεί κατεπείγουσα συνεδρίαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, μετά τον βομβαρδισμό του νοσοκομείου, και κατά τη διάρκειά της σχεδιάζεται να γίνει ψηφοφορία επί σχεδίου απόφασης που καταρτίστηκε από τη Βραζιλία, τη χώρα που προεδρεύει του Συμβουλίου Ασφαλείας αυτόν τον μήνα.
Καταληκτικά, ειδήσεις όπως ότι στα παιδιά των Παλαιστινίων γράφουν το όνομά τους στο χέρι, ώστε να υπάρξει ταυτοποίηση σε περίπτωση που κάποια βόμβα πλήξει το σπίτι τους προκαλούν φρίκη και δεν νοείται να αφήνουν ασυγκίνητη την διεθνή κοινότητα στο άκουσμα τους. Η ανάγκη για συντονισμό και αποφασιστική δράση όλων των δρώντων της παγκόσμιας πολιτικής σκηνής, μέσω της αποτελεσματικής διπλωματίας και παροχής ανθρωπιστικής βοήθειας είναι επιτακτικότερη από ποτέ.
Άρθρο της Μαρίας Χριστίνας Πεσιρίδη – Φοιτήτριας του τμήματος Διεθνών Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
Βιβλιογραφία
Διδακτορική Διατριβή Μαρίας – Ντανιέλλας Μαρούδα, Η Διεθνής ευθύνη για παραβιάσεις του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίουτελούμενες σε ένοπλες συρράξεις : η κρατική και ατομική ποινική ευθύνη σε κίνηση, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών. Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, Αθήνα 2004
ArmyLib.gr – Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Στρατιωτικού
United Nations Office on Genocide Prevention and the Responsibility to Protect