Γκόνη Γ. Παναγιώτα, Δικηγόρος, Υποψήφια Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Πελοποννήσου
Εισαγωγή
Οι εταιρικές μορφές μεταξύ των οποίων δύναται να επιλέξει μία νέα επιχείρηση ποικίλουν στο ελληνικό δίκαιο και προσαρμόζονται με βάση τις ανάγκες των εταίρων τους. Όταν φορέας είναι ένα φυσικό πρόσωπο, μιλάμε για την γνωστή μας και την πολύ διαδεδομένη στην Ελλάδα, ατομική επιχείρηση. Πρόκειται για καταχρηστική επί της ουσίας χρήση του όρου εταιρεία, αφού ο ίδιος ο ιδιοκτήτης της επί της ουσίας φορολογείται με τις διατάξεις των φυσικών προσώπων για τα κέρδη της επιχείρησής του.
Η έννοια αυτή, συχνά εντάσσεται καθ’ υπέρβαση του γράμματος και του πνεύματος του νόμου, στις εταιρείες, με την αιτιολογία ότι ο ένας και μοναδικός ιδιοκτήτης και διαχειριστής της ευθύνεται με το σύνολο της περιουσίας του για τις υποχρεώσεις αυτής.
Κύριο Μέρος: Πρώτη γνωριμία
Η ατομική επιχείρηση συγκαταλέγεται στις εταιρείες, στις οποίες ο εταίρος ευθύνεται ευθέως και εις ολόκληρον απέναντι σε όλους του τους πιστωτές. Αποτελείται, όπως αποκαλύπτει και το όνομά της, πάντα από έναν και μοναδικό εταίρο, και δεν δύναται να αυξηθεί ο αριθμός των εταίρων που την απαρτίζουν. Η ίδρυσή της δεν απαιτεί την καταβολή κάποιου ελάχιστου κεφαλαίου, όπως συμβαίνει με άλλες μορφές ελληνικών εταιριών, γεγονός που από κοινού με το μονοπρόσωπο του χαρακτήρα της, καθιστά πολύ ευκολότερη και αμεσότερη την διαδικασία λήψης αποφάσεων.
Στα δε πλεονεκτήματά της πρέπει να συγκαταλεχθεί και η ιδιαίτερη αντιμετώπιση της οποίας χαίρει κατά τα πέντε πρώτα έτη της λειτουργίας της. Ο φορολογικός νομοθέτης, έχει κρίνει πως κατά τα πρώτα χρόνια της δράσης της, η ατομική επιχείρηση οφείλει μειωμένες εισφορές και δεν υποχρεούται της καταβολής τέλους επιτηδεύματος. Ταυτόχρονα δε, η εργασία συγγενών προσώπων α’ και β’ βαθμού εξ αίματος, και του/της συζύγου στην ατομική επιχείρηση δύναται να προσφέρεται, χωρίς να είναι υποχρεωτική η ασφάλιση τους στον ανάλογο φορέα. Συγκεκριμένα, η ασφάλιση τους, με βάση τις διατάξεις του Ν1759/1988 και Ν1846/1951, είναι υποχρεωτική αλλά όχι αυτοδίκαη, κάτι που σημαίνει, πως σε τυχόν επιτόπιο έλεγχο κλιμακίου, δεν επιτρέπεται η επιβολή προστίμου περί ανασφάλιστης εργασίας όταν πρόκειται για συγγενείς α’ και β’ βαθμού εξ αίματος (όχι εξ αγχιστείας) και για τον/την σύζυγο. Η ευνοϊκή μεταχείριση μιας νέας εταιρείας κατά τα πρώτα έτη της λειτουργίας μιας επιχείρησης, είναι σαφώς όχι μόνο προς το όφελος της εταιρείας αλλά και προς το όφελος του ίδιου του κράτους, καθώς δίνονται με αυτόν τον τρόπο κίνητρα προς την ίδρυση νέων εταιρειών και την επέκταση των επενδύσεων.
Στα δε μειονεκτήματα, πρέπει σαφώς να ενταχθεί η απεριόριστη και εις ολόκληρον ευθύνη του ιδιοκτήτη της για τα χρέη και τις υποχρεώσεις της. Γνώρισμα επίσης της ατομικής επιχείρησης, συνιστά και η λύση αυτής με τον θάνατο του επιχειρηματία ή τη θέση του σε πτώχευση. Λοιπά μειονεκτήματα, συνιστούν και η περιορισμένη πρόσβαση στις κεφαλαιαγορές.
Νομοθετική και νομολογιακή μελέτη
Η ατομική επιχείρηση είναι η πιο παλαιά και πιο απλή μορφή επιχείρησης. Υπήρξε και λειτούργησε ήδη με τις πρώτες μορφές εταιριών, τις μεσαιωνικές χρηματιστικές, τις ναυτικές εταιρίες, τις οικογενειακές, ανώνυμες και βιομηχανικές επιχειρήσεις. Η αίγλη όλων αυτών των εταιριών άρχισε να μειώνεται τον 20ο αιώνα, όταν στις εταιρικές μορφές, όταν κατέστη αναγκαία η μετάβαση από την ιδιοκτησιακή μορφή στον έλεγχο της επιχείρησης.
Παρά το μεγάλο της ηλικίας της, δεν υπάρχει ένα νομοθετικό κείμενο το οποίο να ρυθμίζει τα επιμέρους χαρακτηριστικά της. Λειτουργεί φορολογικά υπό τις διατάξεις του Ν 2238/94, και τον Ν.4172/2013 και πρόκειται για ένα μόρφωμα το οποίο δεν έχει την ιδιότητα του νομικού προσώπου (δεν έχει, θα λέγαμε ορθότερα νομική προσωπικότητα), καθώς το φυσικό πρόσωπο είναι αυτό που ενεργεί στο όνομα και για λογαριασμό της. Ο όρος ατομική εταιρία αναπτύχθηκε προς αντιδιαστολή του όρου του ελεύθερου επαγγελματία, όπως αυτός περιγράφεται και ορίζεται στο άρθρο 48 του Ν 2238/94 κατά το οποίο «Εισόδημα από υπηρεσίες ελευθερίων επαγγελμάτων είναι οι αμοιβές από την άσκηση του ελευθέριου επαγγέλματος του ιατρού, οδοντιάτρου, κτηνιάτρου, φυσιοθεραπευτή, βιολόγου, ψυχολόγου, μαίας, δικηγόρου, δικολάβου, συμβολαιογράφου, άμισθου υποθηκοφύλακα, δικαστικού επιμελητή, αρχιτέκτονα, μηχανικού, τοπογράφου, χημικού, γεωπόνου, γεωλόγου, δασολόγου, ωκεανογράφου, σχεδιαστή, δημοσιογράφου, συγγραφέα, διερμηνέα, ξεναγού, μεταφραστή, καθηγητή ή δασκάλου, καλλιτέχνη γλύπτη ή ζωγράφου ή σκιτσογράφου ή χαράκτη, ηθοποιού, εκτελεστή μουσικών έργων ή μουσουργού, καλλιτεχνών των κέντρων διασκέδασης, χορευτή, χορογράφου, σκηνοθέτη, σκηνογράφου, ενδυματολόγου, διακοσμητή, οικονομολόγου, αναλυτή, προγραμματιστή, ερευνητή ή συμβούλου επιχειρήσεων, λογιστή ή φοροτέχνη, αναλογιστή, κοινωνιολόγου, κοινωνικού λειτουργού και εμπειρογνώμονα.». Οι πράξεις δηλαδή του ελεύθερου επαγγελματία συνιστούν απόδοση αγαθού, κατά το άρθρο 8 του Ν2589/2000, καθώς οι υπηρεσίες που παρέχει χαρακτηρίζονται κυρίως από πνευματικό αγαθό.
Στην ατομική επιχείρηση δεν υπάρχει η δυνατότητα αποτίμησης περιουσίας όπως μπορεί να γίνει με τις εταιρείες με νομική προσωπικότητα. Δεν μπορεί να γίνει εκτίμηση της περιουσιακής κατάστασης της επιχείρησης γιατί δεν υπάρχει διαχωρισμός της περιουσίας της επιχείρησης από την περιουσία του ατόμου που αποτελεί τον φορέα αυτής. Αυτοί οι δύο λόγο, η αδυναμία αποτίμησης της περιουσίας της αλλά και η απουσία νομικής προσωπικότητας, εξηγούν την αδυναμία μετατροπής της σε άλλες εταιρικές μορφές. Χαρακτηριστικά αναφέρεται η με αριθ. 2268/2005 απόφαση του Εφετείου Αθηνών (381047) όπου μεταξύ άλλων αναφέρει ότι: « Δεν είναι νοητή η μετατροπή εταιρείας χωρίς νομική προσωπικότητα, σε (άλλη) εταιρεία με νομική προσωπικότητα. Δεν νοείται μετατροπή ατομικής επιχείρησης σε ανώνυμη εταιρεία αλλά ιδρύεται νέα εταιρεία».
Η τοποθέτηση αυτή της νομολογίας, σημειώθηκε ανάγκη να επειρρωθεί και υπό το σώμα ενός νομοθετικού κειμένου, καθώς παρατηρούνταν συχνά το φαινόμενο της καταχρηστικής ίδρυσης ανώνυμων (ή λοιπών) εταιριών, και η προσπάθεια διοχέτευσης σε αυτά, όλων των οφειλών, χρεών, ή δικών, προϋφιστάμενων ατομικών εταιριών. Καταγράφηκαν δηλαδή πολλές περιπτώσεις, κατά της οποίες ο ιδιοκτήτης μιας ατομικής επιχείρησης, αποφάσιζε να εκμεταλλευτεί τις διατάξεις για την μετατροπή ενός νομικού μορφώματος σε ένα άλλο, προκειμένου να επιτύχει την μετατροπή της ατομικής επιχείρησης σε άλλης μορφής νομικό πρόσωπο, με περιορισμένη ευθύνη, προκειμένου να περιορίσει τον βαθμό της ευθύνης για τις υποχρεώσεις του εταιρικού μορφώματος, από «εις ολόκληρον» σε «έως τον βαθμό εισφοράς του εταίρου». Επιδιώκονταν δε και η συνέχιση των υφιστάμενων δικών μέσω αυτών, των νέων εταιρικών μορφωμάτων, με διασταλτική ερμηνεία των διατάξεων του νόμου (π.χ. ότι πρέπει να τύχει ανάλογης εφαρμογής το άρθρο 67 § 2 του v. 2190/1920, όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 17 του v. 2339/1995, που προβλέπει ότι σε περίπτωση μετατροπής ομόρρυθμης ή ετερόρρυθμης εταιρίας σε ανώνυμη εταιρία, η μετατρεπόμενη εταιρία συνεχίζεται υπό τον τύπο της ανώνυμης και οι εκκρεμείς δίκες συνεχίζονται χωρίς να επέρχεται διακοπή της δίκης).
Το κενό αυτό της νομικής θεωρίας ήρθε να καλύψει το ίδιο το Υπουργείο Οικονομίας και Ανάπτυξης, και συγκεκριμένα η Γενική Γραμματεία Εμπορίου και Προστασίας του Καταναλωτή, με την έκδοση τη υπ’ αριθμόν 49313/2.5.2017 Εγκυκλίου με θέμα «Μετατροπή Ατομικής Επιχείρησης σε Ι.Κ.Ε.», στην οποία ρητά ορίζεται πως εταιρικό μόρφωμα χωρίς νομική προσωπικότητα, δεν δύναται να μετατραπεί σε εταιρικό μόρφωμα με νομική προσωπικότητα. Λίγα δε χρόνια αργότερα, το 2019, εκδόθηκε ο αναλυτικός νόμος 4601/2019 ο οποίος κωδικοποιεί λεπτομερώς, τις δυνατότητες συγχώνευσης ή διάσπασης νομικών προσώπων αλλά και όλες τις περιπτώσεις μετατροπής ενός νομικού προσώπου μιας συγκεκριμένης μορφής, σε μια άλλη.
Για την ακρίβεια η ατομική επιχείρηση αποτελεί μέρος της περιουσίας του ατόμου το οποίο έχει ορισμένο σύνολο περιουσίας. Η ατομική δεν έχει ορισμένο σύνολο περιουσίας αποτιμώμενο με εσωλογιστικά στοιχεία όπως γίνεται στις εταιρείες ώστε να προκύπτει η καθαρή θέση αυτής ως εκ τούτου δεν υφίσταται μετατροπή αλλά εισφορά νέας περιουσίας δηλαδή εισφορά της ατομικής επιχείρησης από τον φορέα της (φυσικό πρόσωπο) ως περιουσιακό αυτού στοιχείο σε μια νέα υπό σύσταση εταιρεία. Επίσης μια εταιρεία με νομική προσωπικότητα η οποία συστάθηκε με την εισφορά νέας περιουσίας από ατομική επιχείρηση δεν μπορεί να ασκεί τα δικαιώματα του φυσικού προσώπου και της λυθείσας ατομικής του επιχείρησης ούτε να συνεχίσει τις δίκες που είχε αρχίσει η επιχείρηση αυτή εφόσον δεν του παρέχει τέτοιο δικαίωμα κάποια διάταξη του ουσιαστικού δικαίου. Επιπροσθέτως η εταιρεία που θα συσταθεί από την εισφορά της ατομικής επιχείρησης θα φορολογηθεί για τα εισοδήματα που θα αποκτήσει από το χρόνο σύστασής της και μετά, ενώ τα εισοδήματα που προέκυψαν μέχρι του χρόνου της σύστασης, θα υπαχθούν σε φορολογία με τη δήλωση φορολογίας εισοδήματος του φυσικού προσώπου.
Ομοίως, κρίνουν και η υπ’ αριθμόν 3978/2018 του Πολυμελούς Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης και η υπ’ αριθμόν 2204/2011 του Πολυμελούς Πρωτοδικείου Αθηνών: «Δεν νοείται μετατροπή ατομικής επιχείρησης σε ανώνυμη εταιρεία αλλά ιδρύεται νέα εταιρεία, η οποία δεν νομιμοποιείται να συνεχίσει τις δίκες του επιχειρηματία.».
Την νομολογία και την θεωρία, έχει επίσης απασχολήσει και η εμπορικότητα των πράξεων της ατομικής επιχείρησης. Το ως άνω είχε ιδιαίτερη σημασία για την εφαρμογή ή μη των διατάξεων του Ν. 3869/2010, σχετικά με την ρύθμιση οφειλών υπερχρεωμένων φυσικών προσώπων. Για την δυνατότητα υπαγωγής ή μη μιας ατομικής επιχείρησης, στην ρύθμιση οφειλών του Ν. 3869/2010, μας βοηθά η νομική θεωρία, περί άσκησης με πρωτότυπο και παράγωγο τρόπο, εμπορικές πράξεις. Η ατομική λοιπόν εταιρεία, η οποία ως αναφέρθηκε ανωτέρω, καταχρηστικά λαμβάνει τον όρο εταιρεία, διακρίνεται από τον ελεύθερο επαγγελματία, ο οποίος παρέχει κυρίως υπηρεσίες, οι οποίες βασίζονται στην παραγωγή πνευματικού έργου. Σύμφωνα, με την θεωρία των εμπορικών πράξεων αλλά και με την νομολογία (υπ’ αριθμόν 83/2014 ΕιρΑμαλ), δεν θεωρείται έμπορος ο ιδιοκτήτης ατομικής επιχείρησης, του οποίου η εργασία αποτελεί έργο σωματικού μόχθου. Αυτό βέβαια δεν ισχύει πάγια για όλες τις ατομικές επιχειρήσεις. Το Μονομελές Πρωτοδικείο Ηλείας εξέδωσε την υπ’ αριθμόν 2/2022 απόφασή του, η οποία μελετά επίσης την δυνατότητα υπαγωγής στον νόμο 3869/2010 ενός ιδιοκτήτη ατομικής επιχείρησης ατομικών δραστηριοτήτων. Λαμβάνοντας ξανά υπόψιν το δικαστήριο την νομική θεωρία περί άσκησης πρωτότυπα ή παράγωγα εμπορικών πράξεων, κατέληξε στο συμπέρασμα πως ο εκκαλών ασκούσε εμπορική δραστηριότητα, καθώς διατηρούσε οργανωμένη επιχείρηση, απασχολούσε προσωπικό, μίσθωνε μηχανήματα και είχε σημαντικό κύκλο εργασιών, γεγονότα τα οποία τον καθιστούν αυτόματα έμπορο, παρά το γεγονός ότι οι γεωργικές δραστηριότητες θα μπορούσαν εκ πρώτης όψεως να μας αποπροσανατόλιζαν, ώστε να θεωρηθούν πράξεις προσωπικού κόπου και μόχθου.
Το αποτέλεσμα του να μην θεωρείται κάποιος έμπορος είναι κατά κύριο λόγο η μη εφαρμογή της εμπορικής νομοθεσίας. Η εμπορική νομοθεσία προβλέπει μικρότερες προθεσμίες παραγραφής για τους εμπόρους, προβλέπεται διαφορετική φορολογική μεταχείριση, ενώ δικονομικά δύναται η δυνατότητα απόδειξης με την χρήση μαρτύρων, και η κήρυξη μιας απόφασης ως προσωρινά εκτελεστής.
Στην περίπτωση των ατομικών επιχειρήσεων που δεν ασκούν πρωτότυπα ή παράγωγα εμπορικές πράξεις και δεν θεωρούνται έμποροι, τους δόθηκε η δυνατότητα να υπαχθούν στον ευνοϊκό νόμο 3869/2010, για την ρύθμιση των οφειλών των υπερχρεωμένων προσώπων.
Σήμερα δε, τυγχάνει σε εφαρμογή ο νόμος 4738/2020 με τον οποίο παρέχεται η δυνατότητα τόσο σε φυσικά όσο και σε νομικά πρόσωπα, να ρυθμίσουν τα χρέη τους υπό την διαδικασία εξυγίανσης, ή να δηλώσουν πτώχευση.
Συμπερασματικά
Η ατομική επιχείρηση ξεκίνησε να υφίσταται στην ελληνική οικονομία λόγω της ανάγκης να ενισχυθεί η επιχειρηματική δραστηριότητα από τους μικρής κλίμακας εμπόρους και επαγγελματίες. Οι επιχειρηματίες αυτοί δεν εδύναντο να ιδρύσουν μια μεγάλης κλίμακας εταιρία (π.χ. ανώνυμη εταιρία) αλλά ούτε και να μείνουν εκτός της επιχειρηματικής αγοράς. Έτσι, η ατομική επιχείρηση αποτέλεσε μία λύση για την τότε υπό ανάπτυξη ελληνική οικονομία.
Ανέκαθεν, η ελληνική αγορά παρουσιαζόταν κατακερματισμένη ανάμεσα στις δεκάδες μικρομεσαίες επιχειρήσεις οι οποίες προσπαθούσαν να εξασφαλίσουν τα προς το ζειν με τον προσωπικό τους κόπο και μόχθο και τα μεγάλα εταιρικά μορφώματα, τα οποία προσπαθούσαν να κερδοφορήσουν με βάση τον επιχειρηματικό κίνδυνο. Σήμερα, η ατομική επιχείρηση αποτελεί λίγο-πολύ, απομεινάρι μιας παλαιότερης οικονομικής νοοτροπίας, εξακολουθεί δε να έχει απήχηση, καθώς ο νομοθέτης εξακολουθεί να της παράσχει πλεονεκτήματα, φορολογικής και όχι μόνο φύσης.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αριστέα Σινανιώτη – Μαρούδη (2021) Εμπορικό Δίκαιο: Εταιρίες, Νομική Βιβλιοθήκη
Αναστασόπουλος Γεράσιμος (2014) Εταιρίες 4η εκδ.
Αλεξανδρίδου Δ. Ελίζα (2012), Δίκαιο Εμπορικών Εταιρειών, Νομική Βιβλιοθήκη
Βούτσης, Κ., (2004), Εταιρίαι Εμπορικού Δικαίου, Αθήνα: Βούτσης
Επιθεώρησις Ι.Κ.Α Ασφαλιστικού & Εργατικού Δικαίου – 2020
ΕφΘεσσ 1953/2008, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ
Ευρωπαϊκή Επιτροπή. (2015). Οδηγός χρήσης του ορισμού των ΜΜΕ. Ανάκτηση Νοέμβριος 5, 2017, από HYPERLINK “https://ec.europa.eu/docsroom/documents/15582/attachments/1/translations/el/renditi ons/pdf.” https://ec.europa.eu/docsroom/documents/15582/attachments/1/translations/el/renditio ns/pdf.
Μαρία Χριστίνα Χατζηιωάννου, 2007, Η ιστορία των επιχειρήσεων γενικευτικές αναγωγές και πολιτισμικές Ιδιαιτερότητες.
Νόμος 4601/2019, Εταιρικοί μετασχηματισμοί και εναρμόνιση του νομοθετικού πλαισίου με τις διατάξεις της Οδηγίας 2014/55/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 16ης Απριλίου 2014 για την έκδοση ηλεκτρονικών τιμολογίων στο πλαίσιο δημόσιων συμβάσεων και λοιπές διατάξεις
Νόμος 2190/1920, Περί Ανωνύμων Εταιρειών
Νόμος 4172/2013 Φορολογία εισοδήματος, επείγοντα μέτρα εφαρμογής του ν. 4046/2012, του ν. 4093/2012 και του ν. 4127/2013 και άλλες διατάξεις
Οδηγία (ΕΕ) 2017/1132 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 14ης Ιουνίου 2017 σχετικά με ορισμένες πτυχές του εταιρικού δικαίου (ΕΕ L 169/46, 30.6.2017)
Ρόκας Κ. Νικόλαος(2012), Εμπορικές Εταιρείες, Νομική Βιβλιοθήκη
Τριανταφυλλάκης Γεώργιος (2009), Εισηγήσεις Εμπορικού Δικαίου, Νομική Βιβλιοθήκη
Τριανταφυλλάκης Γεώργιος – Σπυρύδωνος Αλέξανδρος (2014) Διαγράμματα Εταιρικού Δικαίου, Νομική Βιβλιοθήκη
