Η τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) εισέρχεται δυναμικά στον ευρωπαϊκό χώρο δικαιοσύνης, όχι ως «μηχανικός δικαστής» αλλά ως τεχνολογικό εργαλείο που ενισχύει την απονομή δικαίου, επιταχύνει διοικητικές διαδικασίες και αναβαθμίζει τη λειτουργία των δικαστικών συστημάτων. Η Ευρωπαϊκή Ένωση ενθαρρύνει την ψηφιακή μετάβαση της δικαιοσύνης, θέτοντας αυστηρούς κανόνες για την ασφαλή και αξιόπιστη χρήση ΤΝ, μέσω του AI Act και των πρωτοβουλιών της για ψηφιακή κατάρτιση των δικαστικών λειτουργών.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, δύο κράτη-μέλη ξεχωρίζουν για το διαφορετικό, αλλά εξίσου ενδιαφέρον, μοντέλο υιοθέτησης τεχνητής νοημοσύνης στη δικαιοσύνη: η Εσθονία και η Ισπανία. Η πρώτη πειραματίζεται πιο άμεσα με την ενσωμάτωση ΤΝ εντός της διαδικασίας απονομής δικαίου, ενώ η δεύτερη επενδύει στη χρήση ΤΝ για την υποστήριξη του τεράστιου όγκου πληροφοριών που διαχειρίζονται τα δικαστήρια.
Το άρθρο αυτό εξετάζει τα δύο μοντέλα, παρουσιάζοντας τις πρακτικές, τα οφέλη και τις προκλήσεις τους — και δείχνοντας γιατί η Ευρώπη ακολουθεί διαφορετικές προσεγγίσεις στην ίδια τεχνολογική κατεύθυνση.
Η Εσθονία – Το πιο προηγμένο «εργαστήριο» ψηφιακής δικαιοσύνης στην Ευρώπη
Η Εσθονία θεωρείται διεθνώς πρωτοπόρος στην ψηφιακή δημόσια διοίκηση, και η δικαιοσύνη δεν αποτελεί εξαίρεση. Το σύστημα e-Justice, που λειτουργεί εδώ και χρόνια, περιλαμβάνει ηλεκτρονική κατάθεση εγγράφων, αναζήτηση υποθέσεων, ψηφιακές υπογραφές και πλήρως ψηφιοποιημένη διαχείριση φακέλων. Πάνω σε αυτή τη βάση, τα τελευταία χρόνια η χώρα εξελίσσει ένα από τα πιο τολμηρά πειράματα ενσωμάτωσης ΤΝ στο δικαστικό οικοσύστημα.
Η Εσθονία δοκιμάζει ένα σύστημα ΤΝ για την επίλυση μικρών ιδιωτικών διαφορών χαμηλής αξίας. Το σύστημα δεν «εκδίδει» τελικές αποφάσεις, αλλά παράγει προκαταρκτικές αξιολογήσεις και εισηγήσεις με βάση:
-
τα πραγματικά περιστατικά που καταθέτουν τα μέρη,
-
προηγούμενες αποφάσεις,
-
τυποποιημένους κανόνες δικαίου.
Ο δικαστής έχει πάντα τον τελικό λόγο (human-in-the-loop), αλλά η ΤΝ επιταχύνει σημαντικά το προδικαστικό στάδιο και μειώνει την ανάγκη για επαναλαμβανόμενη, διοικητικού τύπου εργασία.
ΤΝ για ανάλυση και ανωνυμοποίηση δικαστικών εγγράφων
Η Εσθονία χρησιμοποιεί συστήματα φυσικής γλώσσας (NLP) που:
-
εντοπίζουν προσωπικά δεδομένα,
-
αντικαθιστούν ονόματα με ψευδώνυμα,
-
κατηγοριοποιούν αποφάσεις σε συγκεκριμένες θεματικές,
-
διευκολύνουν την αναζήτηση και σύνδεση υποθέσεων.
Η εξοικονόμηση χρόνου είναι μεγάλη, ειδικά σε ένα πλήρως ψηφιοποιημένο δικαστικό σύστημα.
Το μοντέλο της Εσθονίας σε μία πρόταση
Τεχνητή Νοημοσύνη που ενσωματώνεται μέσα στην ίδια τη διαδικασία απονομής δικαίου, με ανθρωποκεντρική εποπτεία και στόχο την επιτάχυνση της διαδικασίας.
Προκλήσεις
-
ανάγκη διαφάνειας των αλγορίθμων και εξηγησιμότητας,
-
προσαρμογή των δικαστών στη χρήση της ΤΝ,
-
αποφυγή της εντύπωσης ότι η «μηχανή κρίνει»,
-
ανάγκη συνεχούς εποπτείας για μεροληψίες (bias).
Η Ισπανία: Το μοντέλο “AI for Justice Back-Office”
Η Ισπανία έχει επιλέξει έναν διαφορετικό δρόμο. Αντί να φέρει την ΤΝ εντός του πυρήνα της δικαστικής κρίσης, τη χρησιμοποιεί για να εξορθολογήσει τον τεράστιο όγκο πληροφοριών που παράγονται και διακινούνται καθημερινά στο δικαστικό σύστημα.
Η χώρα διαθέτει από τα μεγαλύτερα και πιο πολύπλοκα συστήματα απονομής δικαιοσύνης στην Ευρώπη — και γι’ αυτό η τεχνητή νοημοσύνη αξιοποιείται κυρίως για να ενισχύσει τις «υποστηρικτικές» λειτουργίες.
ΤΝ για ταξινόμηση και κατηγοριοποίηση εγγράφων
Με εργαλεία NLP, το ισπανικό σύστημα:
-
ταξινομεί χιλιάδες υποθέσεις σε θεματικές κατηγορίες,
-
δημιουργεί μεταδεδομένα,
-
εντοπίζει κρίσιμα νομικά στοιχεία (π.χ. άρθρα, αποφάσεις, πρόσωπα),
-
αποδίδει «σήματα προτεραιότητας» για υποθέσεις που απαιτούν ταχύτερη εξέταση.
Τα εργαλεία ΤΝ παράγουν σύντομες περιλήψεις (automated summaries) που χρησιμοποιούν οι δικαστές για να εστιάζουν γρηγορότερα στην ουσία της υπόθεσης.
Επιπλέον, η ΤΝ εντοπίζει ομοιότητες μεταξύ υποθέσεων (case similarity detection), επιτρέποντας:
-
ταχύτερη νομική έρευνα,
-
εντοπισμό σχετικής νομολογίας,
-
πρόληψη αντιφατικών αποφάσεων.
Λόγω του μεγάλου όγκου αποφάσεων που δημοσιεύονται, η Ισπανία έχει αναπτύξει προηγμένα εργαλεία αυτόματης ανωνυμοποίησης, απαραίτητα για τη συμμόρφωση με τον GDPR και το εθνικό πλαίσιο προστασίας προσωπικών δεδομένων.
Το μοντέλο της Ισπανίας σε μία πρόταση
Τεχνητή Νοημοσύνη ως ενισχυτής της διοικητικής και ερευνητικής λειτουργίας της δικαιοσύνης, χωρίς να συμμετέχει στην ουσιαστική δικανική κρίση.
Προκλήσεις
-
αξιοπιστία στην αναγνώριση οντοτήτων και στη σύνοψη κειμένων,
-
αποφυγή σφαλμάτων που μπορεί να επηρεάσουν τη νομική έρευνα,
-
ανάγκη εκπαίδευσης του προσωπικού για τον χειρισμό της τεχνολογίας,
-
διασφάλιση ότι η ΤΝ δεν κατευθύνει, αλλά απλώς υποστηρίζει.
Δύο διαφορετικές προσεγγίσεις, ένας κοινός ευρωπαϊκός στόχος
Παρότι τα δύο μοντέλα είναι διαφορετικά, εντάσσονται σε ένα κοινό ευρωπαϊκό πλαίσιο:
-
Απόλυτη ανάγκη διαφάνειας και εξηγησιμότητας των συστημάτων ΤΝ.
-
Ανθρώπινος έλεγχος σε κάθε στάδιο της απονομής δικαιοσύνης.
-
Σεβασμός στα θεμελιώδη δικαιώματα και στις αρχές της δίκαιης δίκης.
-
Συμμόρφωση με το AI Act και τους κανόνες υψηλού κινδύνου για συστήματα που επηρεάζουν δικαστικές διαδικασίες.
Οι προσεγγίσεις διαφέρουν επειδή αντανακλούν τις ιδιαιτερότητες κάθε χώρας:
η Εσθονία έχει ένα πλήρως ψηφιοποιημένο οικοσύστημα που επιτρέπει πιο «επιθετικές» καινοτομίες, ενώ η Ισπανία, με ένα πολύ μεγαλύτερο και πιο σύνθετο δικαστικό σύστημα, επενδύει στην ενίσχυση των υποστηρικτικών λειτουργιών όπου η ΤΝ μπορεί να αποδώσει άμεσα και ασφαλώς.
Συμπέρασμα
Η Εσθονία και η Ισπανία δείχνουν δύο ρεαλιστικές και αποτελεσματικές διαδρομές για την εισαγωγή της ΤΝ στη δικαιοσύνη:
[1] η πρώτη δοκιμάζει την άμεση υποστήριξη της δικαστικής κρίσης σε μικρές υποθέσεις, ενώ [2] η δεύτερη επενδύει στο τεράστιο δυναμικό που προσφέρει η ΤΝ στην οργάνωση, ταξινόμηση και επεξεργασία πληροφοριών.
Και τα δύο μοντέλα, όμως, υπηρετούν τον ίδιο ευρωπαϊκό στόχο: μια ταχύτερη, πιο αποτελεσματική και πιο προσβάσιμη δικαιοσύνη, με σεβασμό στα δικαιώματα των πολιτών και σε πλήρη ευθυγράμμιση με το ευρωπαϊκό ρυθμιστικό πλαίσιο.
