Η αιφνιδιαστική νομοθετική πρωτοβουλία του Υπουργείου Δικαιοσύνης στην Ελλάδα για τον περιορισμό της πρόσβασης του κατηγορουμένου στη δικογραφία προκάλεσε έντονες αντιδράσεις από το δικηγορικό σώμα. Το ζήτημα, ωστόσο, δεν είναι μόνο ελληνικό: αρκετά κράτη-μέλη της ΕΕ έχουν αναπτύξει διαφορετικά μοντέλα ισορροπίας ανάμεσα στο δικαίωμα υπεράσπισης και την προστασία της έρευνας.
Το Ευρωπαϊκό Πλαίσιο
Η Οδηγία 2012/13/ΕΕ για το δικαίωμα ενημέρωσης σε ποινικές διαδικασίες καθιερώνει την πρόσβαση στα στοιχεία της υπόθεσης ως βασική εγγύηση. Προβλέπει όμως και εξαιρέσεις: η πρόσβαση μπορεί να περιοριστεί προσωρινά αν κρίνεται αναγκαίο για να προστατευθεί η έρευνα, η δημόσια ασφάλεια ή τα δικαιώματα τρίτων.
Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έχει επανειλημμένα τονίσει ότι ο υπερβολικός περιορισμός πρόσβασης στη δικογραφία μπορεί να παραβιάσει το άρθρο 6 ΕΣΔΑ (δικαίωμα σε δίκαιη δίκη).
Παραδείγματα Χωρών
Γερμανία
Ο κατηγορούμενος και ο συνήγορός του έχουν δικαίωμα επιθεώρησης φακέλου (Akteneinsicht) σε όλα τα στάδια, κατόπιν αιτήσεως. Η εισαγγελία μπορεί να περιορίσει την πρόσβαση μόνο εφόσον η έρευνα κινδυνεύει· μετά την άρση του λόγου, η πρόσβαση επανέρχεται πλήρως. (StPO §147)
Γαλλία
Μετά την mise en examen (επίσημη απαγγελία κατηγορίας), ο φάκελος τίθεται στη διάθεση των δικηγόρων. Ωστόσο, η ανάκριση είναι μυστική, «με την επιφύλαξη των δικαιωμάτων υπεράσπισης». Έτσι, το σύστημα συνδυάζει διαθεσιμότητα φακέλου και μυστικότητα ανακριτικής διαδικασίας. (CPP art. 114 & 11)
Ισπανία
Ο κατηγορούμενος (investigado) έχει, βάσει του άρθρου 118 LECrim, δικαίωμα ενημέρωσης και πρόσβασης στα στοιχεία ήδη από τα πρώτα στάδια. Παράλληλα όμως, ο δικαστής μπορεί να κηρύξει “secreto de sumario”, δηλαδή απόρρητο της ανάκρισης ακόμη και έναντι των μερών, για περιορισμένο χρόνο, ώστε να μην παρακωλυθεί η έρευνα.
(LECrim arts. 118, 301, 302)
Ιταλία
Κατά την προκαταρκτική φάση ισχύει το μυστικό των ερευνών (segreto). Η πλήρης πρόσβαση δίνεται στο στάδιο της κοινοποίησης της περάτωσης των ερευνών, με το άρθρο 415-bis c.p.p., όπου ο κατηγορούμενος και ο συνήγορος έχουν δικαίωμα γνώσης του φακέλου και υποβολής υπομνημάτων. (c.p.p. arts. 329, 116, 415-bis)
Γιατί μας αφορά στην Ελλάδα
Το ελληνικό σχέδιο διάταξης θυμίζει τα ευρωπαϊκά «παραθυράκια» περιορισμού. Όμως, σε όλα τα κράτη-μέλη υπάρχουν ασφαλιστικές δικλίδες:
-
ο περιορισμός είναι εξαιρετικός και προσωρινός,
-
απαιτείται αιτιολογημένη διάταξη,
-
και προβλέπεται πλήρης αποκατάσταση της πρόσβασης σε μεταγενέστερο στάδιο.
Επομένως, η συζήτηση δεν είναι μόνο αν μπορεί να υπάρξει περιορισμός, αλλά παράλληλα πώς και με ποιες εγγυήσεις.
Συμπέρασμα
Η πρόσβαση στη δικογραφία είναι θεμελιώδες στοιχείο του δικαιώματος υπεράσπισης. Η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι χώρες της ΕΕ επιτρέπουν μεν εξαιρέσεις, αλλά μόνο με αυστηρά όρια και με σεβασμό στη δίκαιη δίκη. Η Ελλάδα, αν επιλέξει να υιοθετήσει αντίστοιχη διάταξη, θα πρέπει να ενσωματώσει σαφείς εγγυήσεις, ώστε να αποφευχθεί το ενδεχόμενο οπισθοδρόμησης στο κράτος δικαίου.
