Περίληψη
Το άρθρο εξετάζει τις νομικές προκλήσεις που ανακύπτουν όταν αλγοριθμικά συστήματα, τα οποία ενσωματώνονται σε διεθνείς συμβάσεις, δημιουργούν ζημία ή αδυναμία εκτέλεσης. Ειδική έμφαση δίδεται στον τρόπο κατανομής της ευθύνης μεταξύ των διαδρώντων, στις εγγυητικές και συμβατικές ρυθμίσεις που απαιτούνται για την πρακτική αποτελεσματική διαχείριση κινδύνου, καθώς και στα ζητήματα διεθνούς δικαιοδοσίας και εκτέλεσης αποφάσεων στον χώρο της Ε.Ε. και πέραν αυτής. Η ανάλυση προτείνει συγκεκριμένες νομικές κατευθύνσεις για τη νομική τεκμηρίωση, την προσαρμογή συμβατικών όρων και την ενσωμάτωση κανόνων ιδιωτικού διεθνούς δικαίου.
Εισαγωγή: το νομικό περίγραμμα του νέου τεχνικού παράγοντα
Η ενσωμάτωση τεχνητής νοημοσύνης (ΤΝ) σε διεθνή συμβατικά σχήματα — από πλατφόρμες λογισμικού ως έξυπνες συμβάσεις και υπηρεσίες decision-as-a-service — μετασχηματίζει τον παραδοσιακό κλάδο του συμβατικού κινδύνου. Η νομική αντιμετώπιση της ευθύνης καθίσταται πολυεπίπεδη: εκτός των κλασικών βάσεων ευθύνης (αθέτηση, παράνομη πράξη, αδικοπραξία), προστίθενται ζητήματα τεχνικής αδιαφάνειας, μη συμβατότητας δεδομένων, αυτοματοποιημένων αποφάσεων και συνεπειών που υπερβαίνουν τα όρια μίας μόνο έννομης τάξης. Το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο και το ευρωπαϊκό ρυθμιστικό πλαίσιο προσφέρουν εργαλεία αλλά και περιορισμούς στην κατανομή και την επιβολή της ευθύνης.
Κατανομή ευθύνης στις διεθνείς συμβάσεις: συμβατικοί μηχανισμοί και κενά
Σε διασυνοριακές σχέσεις, η κύρια πρακτική είναι η ρητή ανάθεση κινδύνου μέσω συμβατικών όρων: ρητές εγγυήσεις για λειτουργικά χαρακτηριστικά (performance warranties), ρήτρες αποζημίωσης (indemnities), ρήτρες διασφάλισης δεδομένων και δικαιωμάτων πρόσβασης για έλεγχο (audit rights). Όμως, η ιδιομορφία της ΤΝ — μη προβλέψιμες συμπεριφορές, δυνατότητα αυτομάθησης και εξάρτηση από δεδομένα τρίτων — καθιστά αδύνατη την εξαντλητική ρύθμιση μέσω τυπικών ρητρών. Ειδικότερα:
Η παραδοσιακή ρήτρα περί «ελαττωματικού προϊόντος» μπορεί να μην απαντά όταν η ζημία οφείλεται σε ανεπαρκή εκπαίδευση δεδομένων ή σε νέα συμπεριφορά που επέδειξε το σύστημα μετά την παράδοση.
Οι ρήτρες περιορισμού ευθύνης (liability caps) ίσως να υπονομεύουν την έννομη προστασία τρίτων προσώπων σε άλλες δικαιοδοσίες.
Η εφαρμογή τεχνικών ρητρών διαφάνειας (explainability) συγκρούεται με εμπορικά και τεχνικά περιορισμούς, αλλά είναι αναγκαία προϋπόθεση για τη θεμελίωση υπαιτιότητας.
Συνεπώς, απαιτείται μια διεθνής συμβατική πρακτική που συνδυάζει: (α) ρητή κατανομή κινδύνου, (β) δυναμικές ρήτρες συμμόρφωσης και επιδιόρθωσης (remediation clauses), (γ) μηχανισμούς πρόσβασης σε τεχνικά δεδομένα υπό όρους εμπιστευτικότητας.
Το ζήτημα της νομικής βάσης: ευθύνη, αδικοπραξία και εκτέλεση
Η θεμελίωση αστικής ευθύνης έναντι τρίτων μπορεί να βασισθεί τόσο σε συμβατική ευθύνη όσο και σε εξωσυμβατική αδικοπραξία. Στην περίπτωση διεθνών συμβολαίων, η επιλογή εφαρμοστέου δικαίου (choice of law) και δικαιοδοσίας (forum selection) αποκτά κρισιμότητα: διαφορετικά καθεστώτα τυγχάνουν διαφορετικής θεώρησης περί αιτιώδους συνάφειας, προστατευτέου συμφέροντος και αποζημίωσης μη οικονομικής ζημίας. Επιπλέον:
Ο προσφυγικός χαρακτήρας των δεδομένων και οι κανόνες προστασίας προσωπικών δεδομένων (π.χ. GDPR) επηρεάζουν την απόδειξη της υπαιτιότητας και την πρόσβαση σε αποδεικτικά στοιχεία.
Η εκτέλεση αλλοδαπών αποφάσεων, ιδίως εκτός Ε.Ε., μπορεί να προσκρούει σε τεχνικά όρια πρόσβασης σε πηγές δεδομένων ή σε απαγορεύσεις εξαγωγής τεχνολογίας.
Επομένως, πλην της συμβατικής ρύθμισης, είναι απαραίτητη η προνοητική ενσωμάτωση μηχανισμών αποζημίωσης, διεθνών διαδικασιών επίλυσης διαφορών (arbitration με ειδικούς τεχνικούς ορισμούς) και όρων διευκόλυνσης πρόσβασης σε δεδομένα για την τεκμηρίωση.
Ιδιωτικό διεθνές δίκαιο και πρόταση ρυθμιστικού πλαισίου στα συμβόλαια ΤΝ
Το privat internazionale και οι κανόνες σύγκρουσης (choice of law) πρέπει να προσαρμοσθούν για να αναγνωρίζουν την ιδιαιτερότητα των αλγοριθμικών λειτουργιών: συμβατικοί όροι που προβλέπουν ρητή δικαιοδοσία για τεχνικούς ελέγχους, ρητές εξαιρέσεις για εμπορικά απόρρητα υπό συγκεκριμένες δικαστικές εντολές και τυποποιημένες ρήτρες συμμόρφωσης με διεθνή πρότυπα ασφάλειας και αξιοπιστίας. Στο επίπεδο της εκτέλεσης, συστήνεται:
- Standard model clauses για διεθνείς συμβάσεις ΤΝ που θα ρυθμίζουν audit rights, data access, remediation.
- Choice of technical law (law applicable to software/algorithmic behavior) όπου τα συμβαλλόμενα μέρη συμφωνούν σε τεχνικά πρωτόκολλα επαλήθευσης.
- Arbitration με τεχνολογικούς επιδιαιτητές και ρήτρες ανάθεσης τεχνικής τεκμηρίωσης σε ανεξάρτητους φορείς.
Συμπέρασμα: από την επιχειρηματική τακτική στη νομική βιωσιμότητα
Η ενσωμάτωση ΤΝ σε διεθνείς συμβάσεις απαιτεί αναθεώρηση της παραδοσιακής συμβατικής και εξωσυμβατικής ευθύνης. Η νέα νομική απάντηση πρέπει να συνδυάζει ρητές ρυθμίσεις κατανομής κινδύνου, δυναμικούς μηχανισμούς τεχνικού ελέγχου και διεθνώς αποδεκτές τυποποιημένες ρήτρες. Μόνον έτσι θα καταστεί δυνατή η ισόρροπη προστασία των μερών και των τρίτων, καθώς και η πρακτική εκτέλεση των δικαστικών ή διαιτητικών αποφάσεων. Η νομική επιστήμη καλείται να παρέμβει όχι μόνο θεωρητικά αλλά και ρυθμιστικά, διαμορφώνοντας πρότυπα που θα εξασφαλίζουν τη δικαστική βιωσιμότητα των διεθνών συμβολαίων με ΤΝ.
