Εισαγωγή: Η σιωπή που φωνάζει
Η έμφυλη βία δεν αποτελεί απλώς κοινωνικό φαινόμενο· συνιστά ένα διαχρονικό και θεσμικά εμπεδωμένο πρόβλημα, εγγεγραμμένο στο DNA της πατριαρχίας, που διαπερνά τα domus και τα curia. Η πατριαρχική δομή της κοινωνίας συχνά μειώνει, υποβαθμίζει ή αποσιωπά τη θηλυκή παρουσία, με αποτέλεσμα οι νόμοι να λειτουργούν μόνο ως lex imperfecta χωρίς ουσιαστική επιβολή. Το ρητό lex iniusta non est lex («ο άδικος νόμος δεν είναι νόμος») παραμένει αληθές όταν οι γυναίκες φοβούνται την κοινωνική στιγματοποίηση και την επαναθυματοποίηση (re-victimization).
Στην Ελλάδα, η πρόσβαση στη δικαιοσύνη και η προστασία των θυμάτων παραμένει άνιση, παρά την ύπαρξη νομοθετικών πλαισίων. Οι διεθνείς πρακτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, των Ηνωμένων Πολιτειών και της Αυστραλίας προσφέρουν παραδείγματα επιτυχούς υλοποίησης προστατευτικών μέτρων (legal protection), υποδεικνύοντας την απόσταση που χωρίζει την ελληνική έννομη τάξη από ένα πλήρως λειτουργικό σύστημα προστασίας.
Η πρόκληση για την ελληνική νομική κοινότητα είναι διττή: αφενός να κατανοήσει τη πολυπλοκότητα των κοινωνικών και ψυχολογικών διαστάσεων της έμφυλης βίας, αφετέρου να μετατρέψει το δίκαιο σε εργαλείο αντίστασης, αποκατάστασης και κοινωνικής αλλαγής.
Συγκλονιστικές Υποθέσεις στην Ελλάδα
Η Ελλάδα έχει βιώσει περιστατικά που αποκάλυψαν κενά στην προστασία των γυναικών και συγκλόνισαν την κοινωνία:
Η υπόθεση της Ερατούς ανέδειξε την ανεπάρκεια των προστατευτικών μηχανισμών. Παρά την καταγγελία, η έλλειψη άμεσων προστατευτικών μέτρων επέτρεψε την τραγική κατάληξη, επιβεβαιώνοντας την αναγκαιότητα state liability και ταχύτερης δικαστικής επέμβασης.
Η υπόθεση της Τοπαλούδη αποκάλυψε την ανεπάρκεια της ελληνικής δικαιοσύνης στην αντιμετώπιση σεξουαλικής βίας, με καθυστερήσεις που οδήγησαν σε δευτερογενή θυματοποίηση. Η ανάγκη για trauma-informed procedures και εξειδικευμένα δικαστήρια έγινε προφανής.
Η υπόθεση της Γαρυφαλλιάς στη Φολέγανδρο ανέδειξε τις κοινωνικές στρεβλώσεις και την κουλτούρα ανοχής απέναντι στην έμφυλη βία. Η δημόσια συζήτηση εστίασε συχνά στην «κακή στιγμή» ή την «προσωπικότητα του δράστη», αποσιωπώντας την ουσία του εγκλήματος και υπονομεύοντας την αντικειμενική εφαρμογή του δικαίου. Το περιστατικό υπογραμμίζει την ανάγκη για due diligence του κράτους, ώστε να διασφαλίζεται η προστασία των γυναικών και η έγκαιρη πρόληψη μελλοντικών εγκλημάτων.
Άλλες υποθέσεις, όπως βιασμοί ανηλίκων ή θανατηφόρα ενδοοικογενειακή βία, αποδεικνύουν τη συστηματική αδυναμία εφαρμογής του ελληνικού ποινικού συστήματος (lex imperfecta), παρά την ύπαρξη νομικού πλαισίου.
Αυτές οι υποθέσεις δεν αποτελούν αποσπασματικά περιστατικά· λειτουργούν ως καθρέφτης της πατριαρχικής κοινωνίας και των δομικών αδυναμιών της ελληνικής έννομης τάξης.
Νομοθετικά Πλαίσια και Διεθνείς Συγκρίσεις
Στην Ελλάδα, ο Ποινικός Κώδικας και ο νόμος 4531/2018 εισάγουν διατάξεις για ενδοοικογενειακή βία, stalking και σεξουαλική παρενόχληση. Ωστόσο, η εφαρμογή των διατάξεων παραμένει άνιση, ενώ η εκπαίδευση των αρχών στην πρόληψη και προστασία των θυμάτων είναι περιορισμένη.
Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η Οδηγία 2012/29/ΕΕ καθιερώνει δικαιώματα των θυμάτων (victim’s rights) και υποχρεώνει τα κράτη μέλη σε αποτελεσματικά προστατευτικά μέτρα. Το Charter of Fundamental Rights ενισχύει την ισότητα (equality ante legem) και την απαγόρευση διακρίσεων. Χώρες όπως η Σουηδία και η Γαλλία εφαρμόζουν πιο ταχύτατα και αυστηρά μέτρα προστασίας, υποδεικνύοντας την απόσταση που χωρίζει την Ελλάδα από τα διεθνή πρότυπα.
Στις ΗΠΑ, το Violence Against Women Act (VAWA) παρέχει χρηματοδότηση, προστατευτικές εντολές (protection orders) και εξειδικευμένα δικαστήρια για περιστατικά έμφυλης βίας. Στην Αυστραλία, οι πολιτειακές και ομοσπονδιακές διατάξεις συνδυάζουν human rights frameworks, state liability και ολοκληρωμένα προγράμματα πρόληψης και παρέμβασης.
1. Ευρωπαϊκή Ένωση / ΕΔΔΑ
- M.C. v. Bulgaria (2003) – ΕΔΔΑ, Άρθρο 3 ΕΣΔΑ (αρρωστημένη, απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση)
Η υπόθεση ανέδειξε ότι η αμέλεια των κρατικών αρχών στην προστασία των θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας συνιστά παραβίαση των θετικών υποχρεώσεων του κράτους (positive obligations). Η Δικαστική Αρχή τόνισε ότι η προστασία των ατόμων από βία στο ιδιωτικό περιβάλλον είναι μέρος της υποχρέωσης του κράτους να διασφαλίζει την προσωπική ασφάλεια, όχι μόνο στο δημόσιο χώρο. Το κράτος φέρει ευθύνη όταν δεν παρέχει άμεση και αποτελεσματική προστασία, δημιουργώντας πρακτικό κενό δικαίου.
- Opuz v. Turkey (2009)
Στην υπόθεση αυτή, η ΕΔΔΑ επεσήμανε ότι η υποχρέωση του κράτους δεν περιορίζεται στην αποφυγή άμεσης βλάβης, αλλά περιλαμβάνει ενεργά μέτρα πρόληψης ενδοοικογενειακής βίας. Η μη έγκαιρη ανταπόκριση συνιστά παραβίαση του άρθρου 2 (δικαίωμα στη ζωή) και 3 ΕΣΔΑ. Το δικαστήριο κατέστησε σαφές ότι η αποτυχία επιβολής προστατευτικών μέτρων ισοδυναμεί με συστημική ανεπάρκεια, θέτοντας πρότυπα για το πώς τα κράτη μέλη πρέπει να εφαρμόζουν τις εθνικές διατάξεις τους σε ευθυγράμμιση με το jus cogens.
- A. and Others v. UK (2012)
Το Δικαστήριο τόνισε ότι η έλλειψη προληπτικών μέτρων, ακόμη και όταν υπάρχει σαφής ένδειξη κινδύνου, ισοδυναμεί με παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η υπόθεση ανέδειξε την ανάγκη για systemic reform των υπηρεσιών κοινωνικής πρόνοιας και της αστυνομικής αντίδρασης σε περιστατικά έμφυλης βίας.
- Ηνωμένες Πολιτείες
- Town of Castle Rock v. Gonzales (2005)
Η υπόθεση αυτή αφορά την αποτυχία εφαρμογής δικαστικής προστατευτικής εντολής (restraining order). Το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ αποφάσισε ότι η πολιτειακή ευθύνη για παραβίαση προστατευτικής εντολής δεν ήταν πλήρης, υπογραμμίζοντας τα όρια της πολιτειακής ευθύνης στο πλαίσιο due process. Παρά ταύτα, η υπόθεση ανέδειξε τις νομικές προκλήσεις που προκύπτουν όταν οι κρατικές αρχές δεν υλοποιούν εγκαίρως δικαστικά μέτρα για την προστασία θυμάτων βίας.
- Clery Act Cases
Οι αποφάσεις που σχετίζονται με τον Clery Act έθεσαν τις βάσεις για την υποχρέωση εκπαιδευτικών ιδρυμάτων να παρέχουν real-time reporting και προστατευτικά μέτρα για φοιτήτριες θύματα βίας. Το νομολογιακό πλαίσιο τονίζει ότι η αμέλεια μπορεί να μεταφραστεί σε civil liability και την επιβολή χρηματικών αποζημιώσεων, δημιουργώντας πρακτικά κίνητρα για πρόληψη.
- VAWA Implementation Cases
Τα δικαστήρια έχουν ερμηνεύσει επανειλημμένα το Violence Against Women Act, διασφαλίζοντας χρηματοδότηση για προστατευτικά μέτρα, καθιέρωση ειδικών δικαστηρίων και εκπαίδευση προσωπικού. Η νομολογία δείχνει ότι η θεσμοθέτηση νομικών μέσων χωρίς εφαρμογή στην πράξη είναι ανεπαρκής· απαιτείται institutional commitment και ταχύτητα στην υλοποίηση προστατευτικών εντολών.
- Αυστραλία
- K v. Minister for Immigration (2001)
Η υπόθεση τόνισε την duty of care του κράτους απέναντι σε ευάλωτα άτομα, ειδικά όταν το κράτος έχει πλήρη γνώση του κινδύνου που αντιμετωπίζουν. Η απόφαση υπογράμμισε ότι η παραβίαση αυτής της υποχρέωσης συνιστά ευθύνη κατά common law, επιτρέποντας προσφυγές για state liability και επισημαίνοντας την ανάγκη για ενεργή προστασία.
- C v. Commonwealth (2002)
Σε αυτή την υπόθεση, η αυστραλιανή νομολογία εστίασε στη σημασία του procedural fairness και στην υποχρέωση του κράτους να λαμβάνει προληπτικά μέτρα όταν υπάρχει σαφής κίνδυνος για θύματα βίας. Η απόφαση ανέδειξε τη σύνδεση μεταξύ κρατικών ευθυνών και ατομικών δικαιωμάτων, δημιουργώντας πρότυπα για την προστασία θυμάτων ενδοοικογενειακής και έμφυλης βίας.
Ελληνική νομική νοοτροπία και ένας άλλος νομικός κόσμος ΕΕ-ΗΠΑ- Αυστραλία
Ως Δικηγόρος με ενεργό και μάχημο ρόλο σε υποθέσεις ενδοοικογενειακής βίας αντιλαμβάνομαι το εξής: Στην Ελλάδα, η έμφυλη βία αντιμετωπίζεται συχνά με ένα ανησυχητικό μίγμα αδιαφορίας και θεσμικής αναβλητικότητας, όπου το κράτος και η κοινωνία συνυφαίνονται σε ένα πατριαρχικό δίκτυο ατιμωρησίας. Η Ελλάδα παραμένει ουσιαστικά εγκλωβισμένη σε μια lex imperfecta, όπου οι νόμοι υπάρχουν ως κείμενα αλλά όχι ως όπλα προστασίας, αφήνοντας τα θύματα — από την Ερατώ έως τη Γαρυφαλλιά — εκτεθειμένα σε συστημική αδιαφορία. Σε αντίθεση, η Ευρωπαϊκή Ένωση εφαρμόζει positive obligations για την πρόληψη και προστασία των θυμάτων, οι ΗΠΑ διασφαλίζουν χρηματοδότηση, restraining orders και ειδικά δικαστήρια μέσω του VAWA, και η Αυστραλία συνδυάζει procedural fairness με κρατική ευθύνη (state liability) σε επίπεδο πρόληψης και παρέμβασης. Η ελληνική καθυστέρηση δεν είναι απλώς τεχνικό κενό· είναι μια κοινωνική και πολιτική βία δια της απουσίας, όπου η πατριαρχική κουλτούρα υπονομεύει κάθε έννοια προστασίας και δικαιοσύνης (protectio legis), καθιστώντας σαφές ότι η χώρα παραμένει εγκλωβισμένη στην ανεπάρκεια ενός συστήματος που στα διεθνή πρότυπα θα είχε ήδη σπάσει τον φαύλο κύκλο της ατιμωρησίας.
Γυναικεία Ψυχολογία και Νομική Προσέγγιση
Η ψυχολογία του θύματος είναι καθοριστική. Η trauma-informed approach αναγνωρίζει ότι η μαρτυρία συνοδεύεται από φόβο, ενοχές και κοινωνική πίεση. Η έλλειψη προσαρμογής των διαδικασιών οδηγεί σε secondary victimization, ενώ η ενσωμάτωση πρωτοκόλλων ψυχολογικής ασφάλειας (psychological safety) διασφαλίζει την πρόσβαση στη δικαιοσύνη χωρίς να υπονομεύεται η νομική ακρίβεια (lex lata).
Οι γυναίκες συχνά βιώνουν stereotype threat, κοινωνική στιγματοποίηση και φόβο για την αποκάλυψη προσωπικών λεπτομερειών. Η δικαιοσύνη πρέπει να λειτουργεί με aequitas και όχι μόνο με αυστηρά κανόνες.
Συμπεράσματα και Κάλεσμα για Δράση
Η έμφυλη βία δεν θα εξαλειφθεί με διακηρύξεις. Απαιτείται:
- Αυστηρή εφαρμογή νόμων (lex rigorosa) και ενοποίηση πρακτικών σε εθνικό και διεθνές επίπεδο.
- Δικαστικές διαδικασίες ευαίσθητες στο θύμα, με πλήρη πρόσβαση σε υποστηρικτικά δίκτυα.
- Κοινωνική και πολιτική δράση (actio socialis), ώστε οι κανόνες δικαίου να συνοδεύονται από αλλαγή στάσεων και συλλογική ευθύνη.
- Συντονισμός Ελλάδας με τα διεθνή πρότυπα, ώστε οι γυναίκες να νιώθουν πραγματική προστασία.
Η Ελλάδα διαθέτει ισχυρό νομικό πλαίσιο, αλλά η εφαρμογή του παραμένει άνιση. Το κρίσιμο ερώτημα που μένει ανοιχτό είναι: Θα συνεχίσουμε να μετράμε ονόματα ή θα μετατρέψουμε επιτέλους το δίκαιο σε πραγματική ασπίδα;
Αντωνοπούλου Χριστίνα- Δικηγόρος Αθηνών – Υποψήφια Διδάκτωρ Ιδιωτικού Διεθνούς Δικαίου Νομικής ΔΠΘ Ι Email: antonopouloulawoffice1@
